Opdrachtgever: Staatsbosbeheer, Regio Oost Uitgevoerd door: Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis (BBA) in samenwerking met Lantschap

Toelichting: cultuurhistorische inventarisatie fort Sint Andries

De omgeving van Rossum en Heerewaarden is om twee redenen van grote landschappelijke en cultuur-historische betekenis: vanwege de waterstaatkundige geschiedenis en door de sporen die het militaire verleden in het landschap heeft achtergelaten. De waterstaatkundige geschiedenis wordt gedomineerd door het feit dat de Maas en de Waal hier het dichtst bij elkaar komen en – tot de definitieve scheiding in 1904 – met elkaar in verbinding stonden.

Fort Rossum

Toen de dijkringen van de Bommelerwaard en het Land van Maas en Waal werden gesloten liet men het gebied rond Heerewaarden onbedijkt en bleven de verbindingsgeulen tussen de rivieren in stand. Pas in de achttiende en negentiende eeuw zijn in de drie geulen dammen aangelegd waardoor het water van de Waal niet meer naar de Maas kon stromen en omgekeerd. Althans, onder normale omstandigheden, want bij hoog water waren er drie overlaten waardoor het water alsnog van de ene in de andere rivier terecht kon komen. Door de Heerewaardense Afsluitdijk (1904) zijn ook deze overlaten gesloten.

De strategische betekenis van dit bijzondere punt, waar twee druk bevaren rivieren bij elkaar komen, is evident. Dit heeft in de loop van de geschiedenis geleid tot diverse militaire objecten. De Romeinen bouwden een castellum, dat gelegen moet hebben tussen Rossum en het huidige fort. In de Tachtig-jarige Oorlog lagen het door Prins Maurits aangelegde fort Nassau, ook wel fort De Voorne geheten, en het door de Spanjaarden gebouwde (Oud) fort Sint Andries op een steenworp van elkaar.

Na de Franse tijd werd de defensie in de Nederlanden door Koning Willem I gereorganiseerd. Er werd begonnen met de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en ook fort Sint Andries moest worden versterkt. Het oude fort opknappen was te duur zodat besloten werd een nieuw fort te bouwen en de restanten van het Oud Fort Sint Andries te slechten. Dit nieuwe fort was het eerste torenfort dat in Nederland werd gebouwd. Het fort had de functie de waterwegen Waal en Maas te beheersen en maakte deel uit van de Stelling van ‘s-Hertogenbosch en de Zuiderwaterlinie (tussen Grave en Bergen op Zoom)

Ontwerp van het verdedigbaar gebouw in het fort te Nieuw St. Andries uit 1856, met het plan voor het fort en de daarvoor gelegen sluis, schaal 1 : 1000. Het fort, de sluis (met draaibrug) en de dijk zijn als geheel ontworpen

In de jaren 1856-1859 werd het Schanse Gat, de langst opengebleven verbindingsgeul tussen de Maas en de Waal, gedicht door de aanleg van een dam en een schutsluis. Tegelijkertijd werd een nieuwe bomvrije toren op het fort gebouwd. Beide projecten zijn nauw op elkaar afgestemd. De nieuwe dijk (tevens rijweg) werd in de richting van het centrum van het fort aangelegd, zodat dit acces goed door het geschut op het fort kon worden bestreken. De hoofdwal en de fortgracht werden hiervoor aangepast.

Omstreeks 1870 zijn plannen gemaakt om het fort aan te passen aan de veranderde militaire inzichten, maar de herwaardering van militaire werken uit de jaren ’80 van de negentiende eeuw leidde ertoe dat de strategische betekenis van het fort minder hoog werd ingeschat dan eerder die eeuw. Van de voorgenomen aanpassing van het fort werd daarom afgezien.

De Heerewaardense Afsluitdijk uit 1904 werd aangelegd van Rossum tot de (oude) sluis Sint Andries en volgde vandaar de al bestaande dam in het Schanse Gat. Ter plaatse van het fort kwam de dijk langs het noordelijke deel van de fortgracht te liggen. Hierbij is de gracht van de noordelijke lunet gedempt. Grote veranderingen vonden plaats toen in de jaren ’30 van de twintigste eeuw de sluis van Sint Andries door veranderde waterstanden in de Maas aan vervanging toe was. Er werd een nieuw kanaal Sint Andries aan de westkant van het fort gegraven en een nieuwe sluis aangelegd. Door deze veranderingen verloor het fort ook zijn zuidelijke lunet en werd de oude sluis van Sint Andries gedempt. De Heerewaardense Afsluitdijk kreeg gedeeltelijk een nieuw tracé via de zuidkant van het fort en over de gedempte sluis.  In het fort werd een rivierkazemat gebouwd om de oostelijke toegang tot het fort te verdedigen.

Een groot deel van de fortgebouwen is verwoest in 1945. De Duitsers hebben de toren, de poterne en de fortwachterwoning opgeblazen, mogelijk ook delen van de oude schutsluis. Na de Tweede Wereldoorlog werd een luchtwachttoren op de hoofdwal gebouwd. Toen in 1964 dit verdedigings-systeem werd opgeheven was de militaire betekenis van het Nieuw Fort Sint Andries ten einde.

De verschillende onderdelen van het fort en de cultuurhistorisch waardevolle objecten in de omgeving zijn beschreven en gewaardeerd. Het rapport wordt afgesloten met aanbevelingen voor behoud en ontwikkeling van de cultuurhistorische betekenis.

Publicatie

Adriaan Haartsen & André Viersen, 2011. Cultuurhistorische inventarisatie en waardestelling van Nieuw Fort Sint Andries bij Heerewaarden. Lantschapsstudies 121.

In de periode 2005-2010 zijn delen van het fort geconsolideerd of opnieuw opgemetseld, zoals deze wachtruimte bij de ingang van het fort