Opdrachtgever: Provincie Utrecht Uitgevoerd door: Lantschap & Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis

Toelichting: cultuurhistorische waarden uiterwaarden Lek bij Vianen

In opdracht van de Provincie Utrecht is onderzoek uitgevoerd naar de cultuurhistorische waarden van het buitendijkse gebied tussen Fort Honswijk en Lopikerkapel. Het onderzoek is verricht in het kader van het project ‘Ruimte voor de Lek’. In het onderzoek zijn ook de aangrenzende binnendijkse gebieden betrokken.

Het gebied vertegenwoordigt een grote cultuurhistorische betekenis. Bijna duizend jaar waterstaatszorg hebben hier hun sporen achtergelaten in de vorm van oude kaden en dijken tot het moderne stuwcomplex bij Hagestein. Een bijzondere ingreep op waterhuishoudkundig gebied was de aanleg van de dam in de Hollandsche IJssel in 1285. Dit was niet alleen voor het beheer van de rivierdijken en het achterland van belang, maar ook voor de ontwikkeling van Vreeswijk. De Vaartsche Rijn werd doorgetrokken naar Vreeswijk, waar een sluis werd gebouwd om de schepen uit Utrecht en Amsterdam toegang tot de Lek te verschaffen. De ontwikkeling van de scheepvaart leidde tot een voor ons land unieke constellatie van kanalen en sluizen. In Vreeswijk liggen van west naar oost de Koninginnensluis, de Oude Sluis, de Rijkshulpschutsluis en de Prinses Beatrixsluizen.

De Pontshoeve bij Vianen

De geschiedenis van de bedijking kan niet los gezien worden van de bewonings- en ontginningsgeschiedenis. De oudste ontginningen op de oeverwallen van de Lek dateren al uit de vroege middeleeuwen. Toen later ook de achterliggende komgebieden ontgonnen werden trad bodemdaling op door inklinking en oxidatie van de venige bodem. Het overstromingsgevaar nam toe, hetgeen leidde tot de aanleg van dorpsdijken en, in de twaalfde eeuw, tot doorgaande rivierdijken. Vanaf die tijd kreeg het landschap zijn kenmerkende zonering van rivier-uiterwaard-dijk-oeverwal-kom.

Behalve voor de scheepvaart is het onderzoeksgebied ook voor het vervoer over land vanouds van groot belang. Een van de grootste noord-zuid verbindingen in ons land liep over Vianen en Vreeswijk. In de Franse tijd, toen de wegen in het hele keizerrijk werden geclassificeerd, werd de weg Parijs- Amsterdam aangemerkt als de op één na belangrijkste. Per pont, schipbrug en uiteindelijk via een vaste brug passeerde het landverkeer de Lek.

Ook de defensie heeft zijn sporen in het gebied nagelaten. De stad Utrecht had lange tijd een versterking bij de uitmonding van de Vaartsche Rijn in de vorm van de in 1373 gebouwde Gildenborgh, die in 1492 werd gesloopt. In de zestiende eeuw was er sprake van een schans in Vreeswijk, die door Adriaen Anthonisz. is verbeterd. Aan de overkant lag de vestingstad Vianen. De hele Vijfherenlanden was inundatiegebied van de Oude Hollandse Waterlinie. De versterking bij Vreeswijk maakte vanaf 1629 deel uit van de Utrechtse Waterlinie. Fort Honswijk, het Inundatiekanaal met de inlaatsluis en de overige versterkingen (buiten het gebied gelegen) maken deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bij de aanleg van het Lekkanaal, in de jaren ’30 van de vorige eeuw, zijn nog versterkingen aangebracht langs dit kanaal.

De uiterwaarden zijn vanouds gebruikt als weiland, waar men koeien en vooral paarden weidde. Vianen heeft vanaf de middeleeuwen een belangrijke paardenmarkt gehad. De percelering en het stelsel van zomerkaden, vaak met in- en uitlaatwerken, zijn van hoge ouderdom. Vanaf de zeventiende eeuw werden de uiterwaarden het toneel van industriële activiteit door de bouw van steenovens en later steenfabrieken, die vaak eveneens omringd waren door zomerkaden. De kleiwinning ten behoeve van de grootschalige baksteenfabricage en de zandwinning in de twintigste eeuw leidde tot het ontstaan van enkele plassen. Tal van ingrepen hebben de uiterwaarden van karakter doen veranderen. Relatief gave delen van de uiterwaarden zijn de Pontswaard, de Bossenwaard en de Honswijkerwaarden. Bijzonder is de oude havengeul van Vianen, die prachtig als een met kaden omgeven slenk in het landschap ligt. Samen met de Buitenstad, het buitendijks gelegen deel van Vianen, vormt de oude havengeul een bijzonder waardevol ensemble.

De Oude Sluis in Vreeswijk

Publicatie

Adriaan Haartsen, Ben Olde Meierink, Elisabeth Stades-Vischer & Karen Veenland, 2008. Cultuurhistorische analyse van de uiterwaarden van de Lek tussen Fort Honswijk en Lopikerkapel. Lantschapsstudies 93.

De Schipbrug bij Vianen op de Bonnekaart van omstreeks 1900.

De IJsseldam bij Hoppenesse

In het stadhuis van Vianen hangt het schilderij van Hendrick Cornelisz. Vroom, waarop de aankomst van Johan Wolfert van Brederode en Anna Johanna van Nassau/Siegen in Vianen in 1619 is weergegeven. Het schilderij geeft een mooi beeld van de haven van Vianen en de verdedigingswerken van de stad.

Fort Honswijk (1848) met het inundatiekanaal en de Lunet aan de Snel 1846), onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In het dijkgedeelte rechts van het fort lag de hoofdinundatiesluis waarmee de inundatiekom van Schalkwijk onder water gezet kon worden. De sluis is in 1985 gedempt en gedeeltelijk afgebroken. Resten zijn in het dijklichaam opgenomen. Foto: Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden