Opdrachtgever: Gemeente Alkmaar Uitgevoerd door: Lantschap

Toelichting: De westrand van Alkmaar

Ten westen van de stedelijke bebouwing van Alkmaar ligt één van de mooiste polderlandschappen van Nederland. In zijn geheel vormt het de overgang van de duinen naar de uitgestrekte veenweidegebieden verder naar het oosten. Het gebied bestaat uit een afwisseling van strandwallen en laaggelegen strandvlakten. Enkele duinrellen (natuurlijke of gedeeltelijk gegraven duinbeekjes) lopen vanaf de jonge duinen de polders in. De Roosloot is hier een mooi voorbeeld van. In de lager gelegen delen vinden er kleine polders, begrensd door dijken of kades, met kronkelige sloten en vrij onregelmatige percelen. Hier en daar hebben we in dit gebied een prachtig uitzicht op de duinen, zoals ten zuiden van Bergen, waar de duinen een boog landinwaarts maken. De Philistijnse Polder en de Damlanderpolder liggen precies in de oksel van deze duinenrijen.

De westrand van Alkmaar

De landschappelijke en cultuurhistorische betekenis van het gebied ten westen van Alkmaar wordt nog vergroot door de droogmakerijen Bergermeer en Egmondermeer. In de strandvlakte waren lage delen ontstaan doordat het zeewater, dat via de Rekere het land binnendrong, een deel van het kleipakket had geërodeerd. In deze laagten was een ondiep meer ontstaan met een oppervlakte van ongeveer duizend hectare. Het meer had een grillige vorm, doordat er tal van eilandjes in lagen en er vanuit het omringende land diverse schiereilandjes het meer in staken.

In de zestiende eeuw namen de eigenaren, de graaf van Egmond en de heer van Bergen, het initiatief om dit meer droog te malen en om te vormen tot landbouwgrond. Het is het eerste grootschalige droogleggingproject in ons land. Voor het eerst werd ervaring opgedaan met de technische problemen die gepaard gaan met zo’n omvangrijk project. Waterstaatkundig bijvoorbeeld was het een lastig gebied, juist vanwege de hoogteverschillen tussen de voormalige meerbodem en de oude (schier)eilandjes. Voor het eerst moest men grote oppervlakten nieuw cultuurland gaan inrichten, en ook hier was de aansluiting van het nieuwe slotenpatroon op het ‘oude land’ een interessante uitdaging.

Bergerringvaart, Damlandermolen en de duinen op de achtergrond

Het huidige landschap laat nog steeds veel zien van de worsteling die zich hier tussen de mens en de natuur heeft afgespeeld. Kleine hoogteverschillen en – vooral – verschillen in percelering geven aan waar de vroegere eilanden en schiereilanden hebben gelegen, en welke terreinen vroeger tot het meer hebben behoord. De ringsloten zijn vrijwel geheel intact en laten de begrenzing zien van dit grote project, dat bijna vier en een halve eeuw geleden werd gerealiseerd. De strijd tegen het water komt tot uitdrukking in de talrijke kaden en dijkjes, molens en sluisjes.

Het onderzoek is uitgevoerd ten behoeve van de gemeentelijke gebiedsvisie voor plangebied Westrand.

Publicatie

Adriaan Haartsen & Elyze Smeets, 2005. Cultuurhistorisch onderzoek van het plangebied Westrand in de gemeente Alkmaar. Lantschapsstudies 62.